سازمان تامین اجتماعی یک سازمان بیمه گر اجتماعی است . هدف اصلی آن تامین یکی از نیازهای اصلی اجتماع است . این سازمان،یک سازمان دولتی است که وظیفه پوشش دادن کارگران مزد بگیر و پوشش دادن اختیاری صاحبان حرفه ها و مشاغل آزاد را دارد. قانون گذار در ماده ۱ قانون تامین اجتماعی ضمن تعریف این قانون ،اهداف این سازمان را هم بیان کرده است .
“به منظور اجرا و تعمیم و گسترش انواع بیمه های اجتماعی و استقرار نظام هماهنگ و متناسب با برنامه های تامین اجتماعی همچنین موضوع قانون اجتماعی و سرمایه گذاری و بهره برداری از محل وجوه و ذخایر ، سازمان مستقلی به نام( سازمان تامین اجتماعی) وابسته به وزارت تعاون ، کار و رفاه اجتماعی که در این قانون سازمان نامیده می شود، تشکیل می گردد.سازمان دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی و اداری و امور آن منحصرا طبق اساسنامه ای که به تصویب هیات وزیران می رسد.”
بیمه شدگان سازمان تامین اجتماعی ۲ دسته هستند .مشمولین بیمه های اجباری و بیمه شدگان غیر اجباری ، که در جای خود به توضیح هر کدام به تفصیل پرداخته می شود.
مشمولین بیمه اجباری
قانون گذار در بند الف ماده ۴ قانون تامین اجتماعی به مشمولین بیمه اجباری اشاره کرده است. و چنین مقرر داشته است: “افرادی که به هر عنوان در مقابل دریافت مزد یا حقوق کار می کنند .” از طرفی دیگر قانونگذار در ماده ۱۴۸ قانون کار نیز به این موضوع پرداخته است. قانون گذارکارفرمایان کارگاه های مشمول قانون کار را موظف نموده است که براساس قانون تامین اجتماعی،کارگران واحد خود را بیمه نمایند. این نوع از بیمه که تعریف آن بیان شد، بیمه اجباری نام گذاری شده است. چرا که مشمولین این دسته از بیمه بدون اراده ،مشمول قانون بیمه سازمان قرار می گیرند.
درحقیقت اجباری که دراین نوع ازبیمه ها وجود دارد اجباری است که قانون گذار به دلیل مصلحت کارگر برکارفرما تحمیل کرده است. قانون گذارچنین مقرر داشته است که کارفرما مکلف است طبق ماده ۱۴۸قانون کار ،کارگر خود را از بدو ورود درکار بیمه کرده و حق بیمه سهم خود و بیمه شده را به سازمان پرداخت کند.
موارد دیگری نیز وجود دارد،که قانون گذار افرادی را تحت پوشش قانون تامین اجتماعی قرار داده است. دراین موارد قانونگذار عنوان کارگر را بر این افراد صادق دانسته است. از این نمونه می توان به کارگران ساختمانی، کارکنان پیمانی،کارکنان سازمان اجتماعی و …به عنوان مشمولین بیمه تامین اجتماعی اشاره کرد.
با توجه به قوانین و مقررات مربوط به کار و تامین اجتماعی گروه‌ها و افراد تحت پوشش تامین‌اجتماعی قرار دارند و کارفرما موظف است آن‌ها را نزد سازمان تامین‌اجتماعی بیمه کند.
١- کسانی که در کارگاه‌ها و کارخانه‌های مشمول قانون کار مشغول به کارند و به هر عنوان در مقابل دریافت مزد، حقوق، سهم سود و سایر مزایا به درخواست کارفرما کار می‌کنند. هرگونه فعالیتی که در قبال دستمزد باشد مشمول مقررات تامین‌اجتماعی است و فرقی نمی‌کند کار موقت، پاره‌وقت، ساعتی، دائمی و… باشد.
٢- کارکنان نهادهای انقلابی از قبیل جهاد سازندگی، بنیاد شهید، نهضت سوادآموزی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و…
٣- کارکنان جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران و کمیته امداد امام خمینی (ره)
٤- کارکنان دستگاه‌های دولتی که مشمول نظام حمایتی خاص نیستند و همچنین افرادی که برای مشاغل کارگری در دستگاه‌های دولتی استخدام می‌شوند مشمول قانون تامین‌اجتماعی هستند.
٥- کارکنان پیمانکاری‌ها که در چارچوب قراردادهای کار فردی مشمول قانون کار نمی‌شوند. براساس ماده ٣٨ قانون تامین‌اجتماعی مشمول قانون تامین اجتماعی هستند.
٦- کلیه کارمندان پیمانی دستگاه‌های اجرائی از لحاظ برخورداری از مزایای تامین اجتماعی نظیر بازنشستگی، ازکارافتادگی، فوت، درمان با رعایت این قانون مشمول قانون تامین اجتماعی هستند.
٧- کارکنان شرکت‌های دولتی که برای مشاغل کارگری استخدام می‌شوند تابع مقررات قانون کار و تامین اجتماعی هستند.
٨- اتباع بیگانه که در ایران مشغول به کارند، در صورتی که در کشور خود از خدمات تامین اجتماعی برخوردار نباشند، براساس شرایط ماده ٥ قانون تامین‌اجتماعی مشمول مقررات این قانون می‌شوند (اتباع بیگانه کشورهای پیوسته به مقاوله‌نامه شماره ١٩ سازمان بین‌المللی کار مشمول حوادث ناشی از کار می‌شوند). قابل ذکر است این افراد باید از پروانه اقامت و کار معتبر نیز برخوردار باشند.
٩- کارکنان شرکت مخابرات ایران، شرکت ملی فولاد، سازمان بنادر و کشتیرانی، شرکت ملی صنایع ایران و شرکت سهامی تهیه و توزیع علوفه براساس قرارداد خاص مشمول مقررات تامین اجتماعی هستند.
١٠- باغداری و فعالیت‌های مرتبط با امور کشاورزی شامل تولید و پرورش ماکیان، کلیه فعالیت‌های مربوط به باغات مرکبات، خرما، پسته، چای، برنج و.. کلیه فعالیت‌های مربوط به شیلات و صنعت نوغان، پرورش ماهی، زنبور عسل و کرم ابریشم، کارکنان شاغل در باغات میوه، انواع نباتات، اشجار، پرورش گل و گیاهان زینتی و…
١١- دامداران بر اساس ماده ٧ قانون تامین اجتماعی از اول مردادماه ١٣٦٤ مشمول مقررات تامین اجتماعی قرار گرفته‌اند.
١٢- کارکنان مطبوعات بر اساس بخشنامه ٣١٥ فنی
١٣- کارکنان شاغل در واحدهای صنفی
١٤- کلیه کارکنان سازمان‌های مناطق آزاد تجاری- صنعتی
١٥- کارکنان شهرداری‌ها (به غیر از تهران)
١٦- کلیه کارکنان دفاتر اسناد رسمی
١٧ – قالیبافان،بافندگان فرش و شاغلان صنایع‌دستی (در صورتی که تحت نظر کارفرما و در مقابل دریافت مزد مشغول بکار باشند)
١٨- کارگران ساختمانی بر اساس قانون بیمه اجباری کارگران ساختمانی (در صورتی که تحت نظر کارفرما و در مقابل دریافت مزد مشغول بکار باشند)
١٩- رانندگان وسایط نقلیه عمومی بین‌شهری و درون‌شهری (در صورتی که تحت نظر کارفرما و در مقابل دریافت مزد مشغول بکار باشند)
ویژگی‌های بیمه اجباری
در بیمه اجباری صرف وجود رابطه کاری و اشتغال بین کارگر و کارفرما برای احراز و تحقق بیمه تامین اجتماعی کفایت می‌کند و نیازی به وجود شرایط دیگر نیست. بر اساس چنین خصوصیتی حتی اگر فرد در سازمان تامین اجتماعی سابقه‌ای نداشته باشد در صورت داشتن مدارک اشتغال در کارگاه یا شرکت می‌تواند با مراجعه به سازمان تامین احتماعی یا مراجع ذیصلاح سابقه خود را پیگیری کند. در ضمن اقدام جهت تامین حقوق بیمه‌ای نیز مشمول مرور زمان نیست و قانون هیچ محدودیتی در پیگیری بیمه چنین افرادی قائل نشده است. این ویژگی تنها مربوط به بیمه کارگری و مشمولان قانون کار نیست، بلکه در تمامی موارد ذکرشده به لحاظ اجباری بودن بیمه چنین امتیازی برقرار است.
یکی دیگر از ویژگی‌های بیمه اجباری حمایت دولت و نظام اداری از تامین اجتماعی در نظام کاری کشور است. بر این اساس مراجع اداری، حقوقی و قانونی چنین ارتباط بیمه‌ای را به رسمیت شناخته و موظف به رعایت آن شده‌اند. نظام اداری و حقوقی کشور موظف به استیفای حقوق مشمولان این قانون است. بیمه اجباری به صورت حاکمیتی مورد حمایت قرار می‌گیرد، از این رو این نوع بیمه و روابط حقوقی حاکم بر آن در زمره حقوق عمومی است، در صورتی که در بیمه‌های غیراجباری، رژیم حقوق حاکم در قالب حقوق خصوصی اجرا می‌شود و مقررات مربوط به حقوق مدنی و خصوصی در مورد آن اعمال می‌شود.
مسئول تادیه حق‌بیمه در بیمه اجباری کارفرماست و بیمه شده اصلی در این زمینه هیچ‌گونه مسئولیتی ندارد. برخلاف بیمه با ماهیت خویش‌فرمایی که مسئول پرداخت حق‌بیمه خود متقاضی و بیمه‌شده است.
در بیمه‌های غیراجباری، قرارداد دوجانبه منعقدشده بین متقاضی و سازمان یا نهاد بیمه‌ای حکم می‌راند، در صورتی که در بیمه اجباری قرارداد الحاقی است و یک طرف به این قرارداد یا شرایط کلی به صورت از پیش تعیین‌شده و غیراختیاری الحاق و وارد می‌شود، بنابراین مجبور است تمامی مقررات و شرایط آن را بپذیرد. در بیمه‌های اجباری مقررات مندرج در قانون تامین‌اجتماعی حاکم است.
محاسبه حق بیمه اجباری
حق بیمه اجباری مقرر در قانون تامین اجتماعی 33 درصد است که از این میزان ۷ درصد سهم بیمه شده (کارگر) و 23 درصد سهم کارفرما و مابقی سهم دولت است. دولت مکلف است حق بیمه سهم خود را به صورت یک جا در بودجه کل کشور تصویب و به سازمان پرداخت نماید. کارفرما نیز باید میزان سهم خود را همراه با سهم کارگر به سازمان پرداخت کند. لازم به ذکر است که این میزان با توجه به میزان مزد و حقوق کارگر محاسبه و 7 درصد سهم او از حقوق و مزد ماهیانه کسر می گردد. مابقی را کارفرما متقبل شده و درنهایت جمع هر دو را به سازمان پرداخت می نماید. درصد مذکور در مورد حق بیمه های کامل محاسبه شده و برای اصناف و مشاغل مختلف متفاوت می باشد. برخی از مشاغل مانند پیمانکاری های ساختمانی و کارگاه های خانوادگی که فاقد کارگر غیر می باشند مشمول بیمه بیکاری نموده و 3 درصد سهم بیمه بیکاری را پرداخت نمی نمایند. در برخی دیگر از کارگاه ها که در زمره مشاغل کم درامد قرار گرفته و تحت حمایت دولت هستند؛ کارفرمایان معافت از پرداخت سهم کارفرمایی تا سقف 5 کارگر می باشند. در برخی دیگر از کارگاه ها میزان حقوق و مزد رقم مشخص و مقطوع بوده که کارفرمایان باید پرداخت حق بیمه را بر اساس رقم مشخص شده توسط سازمان انجام دهند. در نهایت باید گفت نوع و میزان پرداختی کارفرمایان در هر صنف و شغل و شرایط کارگاه متفاوت بوده که در هنگام تشکیل پرونده توسط کارشناس مربوطه مشخص شده و به اطلاع کارفرما می رسد تا بر این اساس نسبت به ارسال لیست های ماهانه اقدام نماید.
مهلت پرداخت حق بیمه تامین اجتماعی
باتوجه به ماده ۳۹ قانون تامین اجتماعی، پرداخت به موقع حق بیمه موجب تدوام ارائه خدمات به بیمه شدگان و نیروی کار می شود و عدم توجه به این موضع موجب تحمیل بار مالی فراوان برای سازمان است.
کارفرمایان مشمول قانون تامین اجتماعی مکلف هستند حقوق کلیه بیمه شدگان و حق بیمه و بیمه بیکاری افراد را هر ماه تا حداکثر آخرین روز ماه بعد به سازمان ارسال و پرداخت کنند. اگر کار فرمایان از این امر خودداری کنند، ملزم به پرداخت جریمه نقدی به میزان ۱۰ درصد مبلغ بیمه آن ماه هستند. در مورد کارگاههای مشمول قانون معافیت از پرداخت حق بیمه سهم کارفرما تا میزان ۵ نفر کارگر، مهلت ارسال لیست و پرداخت حق بیمه حداکثر دو ماه است. چنانچه آخرین روز مهلت پرداخت حق بیمه با تعطیل رسمی مواجه گردد ، آن روز به حساب نیامده و روز آخری روزی است که شعبه سازمان شروع به فعالیت می کند.
ملاک ماه برای ارسال لیست و پرداخت حق بیمه ، ماه شمسی می باشد و کارفرمایان تبعه کشورهای خارجی که حقوق کارگران خود بر مبنای ماه میلادی پرداخت می کنند ملاک برای آنان ماه میلادی می باشد. کارفرمایان تبعه کشورهای خارجی اعم از حقوقی و حقیقی هم که دارای کارگاه های تامین اجتماعی هستند، مشمول این قانون بوده و جریمه تاخیر یا عدم ارسال لیست مانند کارفرمایان ایرانی محاسبه می گردد. چنانچه کارفرما بدهی را تقسیط کند و اقساط آن را تا سر رسید قسط بعدی پرداخت ننماید، آن اقساط تبدیل به دین حال شده و جرایم متعلقه با نرخ جدید جریمه به نسبت کل مبلغ بدهی اضافه می شود و قابل وصول می باشد.
